اهمیت فضای سبز در توسعه پایدار شهری

چکیده مقاله اهمیت فضای سبز شهری

شهرها به‌عنوان کانون‌های تمرکز فعالیت و زندگی انسان‌ها برای اينکه بتوانند پایداری خود را تنظیم کنند چاره‌ای جز پذیرش ساختار و کارکردی متأثر از سیستم‌های طبیعی ندارند. در اين میان فضاهای سبز شهری به‌عنوان جزء ضروری و لایفنک پیکره یگانه شهرها در متابولیسم آن‌ها نقش اساسی را دارا می‌باشد که کمبود آن‌ها می‌توانند اختلالات جدی در حیات شهرها به وجود آورد. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که فضاهای سبز شهری دارای بازدهی اجتماعی و اکولوژیکی هستند که مهم‌ترین اثر فضای سبز در شهرها، کارکردهای محیط زیستی ۰ یا بازدمی اکولوژیکی آن‌هاست که شهرها را برای زیست مساعد می‌سازد و با آثار مخرب گسترش صنعت و حمل‌ونقل مقابله می‌کند و موجب ارتقای کیفی در زندگی شهروندان می‌شود. اهمیت فضاهای سبز شهری تا بدان حد است که امروزه وجود اين کاربری به‌عنوان یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی جوامع به‌حساب می‌آید. مهم‌ترین اثرات فضای سبز در شهرها کاهش آلودگی هوا، کاهش آلودگی صوتی، تعدیل دما، افزایش رطوبت نسبی تلطیف هوا و جذب گردوغبار است. سایر اثرات فضای سبز در شهرها نسبی هستند ولی مجموعه اثرات فضای سبز حضور آن‌ها را در شهرها اجتناب‌ناپذیر می‌کند.

کلمات کلیدی: معماری شهری، فضای سبز، ترافیک دیوار سبز

مقدمه مقاله اهمیت فضای سبز شهری

تاریخ معماری و شهرسازی نمایانگر اين مهم است که از ادوار گذشته بشر ضرورت احداث باغ و فضای سبز در شهرهای اگرچه ابتدائی آن زمان، پی برده بود تا از طبیعت و اصل خویش جدا نمانده باشد. برای بیان نمونه‏ای از این طرز تفکر، به حدائق معلقه باغ‌های معلق بابل اشاره کرد که پانصد سال پیش از میلاد در محوطه چهارده هکتاری کاخ عظیمی در مرکز شهر بابل احداث گردید و نیز معماران مصری نیز ستون‌ها را به شکل باقلای قبطی، پاپیروس و نخل، هماهنگ با محیط اطراف و طبیعت می‌ساختند. معماران مصری نیز ستون‌ها را به شکل باقلای قبطی، پاپیروس و نخل، هماهنگ با محیط اطراف و طبیعت می‌ساختند. ایرانیان نیز از عصر هخامنشیان در اطراف شهرهای خویش، باغ‌های میوه احداث می‌کردند و گوجه و هلو از درختان رایج بوده است. البته از پارک‌های تفریحی هم گزارش‌هایی از زمان شاه‌عباس صفوی داریم و باغ‌هایی از آن دوران به یادگار مانده است. سبک کلی باغ‌های قدیم ایران شامل یک حصار کلی، کانال مرکزی که آب در آن جریان می‌یافت به شکل نهر و عمارت کلاه‌فرنگی که معمولاً در مرکز باغ و جای استراحت بود. نمونه‌هایی از اين باغ‌ها چهارباغ اصفهان، فین کاشان و ارم شیراز را می‌توان نام برد. عملکردهای فضای سبز را می‌توان به چهار دسته کلی تقسیم کرد: ۱- فضای سبز عمومی، ۲- فضای سبز نیمه عمومی، ۳- فضای سبز معابر و خیابان‌ها، ۴- فضای سبز خصوصی.

مهم‌ترین اثرات فضای سبز در شهرها

کاهش آلودگی هوا، کاهش آلودگی صوتی، تعدیل دما، افزایش رطوبت نسبی، تلطیف هوا و جذب گردوغبار است. سایر اثرات فضای سبز در شهرها نسبی هستند ولی مجموعه اثرات فضای سبز حضور آن‌ها را در شهرها اجتناب‌ناپذیر می‌کند. به‌طوری‌که بدون وجود آن ممکن نیست شهرها پایدار بمانند؛ بنابراین اگر فضای سبز به‌عنوان جزی از بافت شهرها و نیز بخشی از خدمات شهری ضرورت یافته باشد، نمی‌تواند جدا از نیازهای جامعه شهری باشد. ازاین‌رو، فضای سبز باید ازنظر کمی و کیفی متناسب با حجم فیزیکی شهر، ساختمان‌ها، ‌با توجه به شرایط خیابان‌ها و جاده‌ها و نیازهای جامعه ازلحاظ روانی، گذران اوقات فراقت و نیازهای بهداشتی، اکولوژیکی شهر ساخته شود تا بتواند به‌عنوان فضای سبز فعال، بازدهی زیست‌محیطی مستمری داشته باشد.

کارکرد اجتماعی، فرهنگی فضای سبز

این فضاها هم از دیدگاه تأمین نیازهای زیست‌محیطی شهرنشینان و هم ازنظر تأمین فضاهای فراغتی و بستر ارتباط و تعامل اجتماعی آن جایگاهی درخور اهمیت دارد. در اینجا به مهم‌ترین کارکردهای فضاهای سبز در شهرها اشاره می‌شود: 1- کارکرد تفریحی: پارک‌ها بهترین محل برای آرامش و رفع خستگی هستند. امروزه کارکرد تفریحی پارک‌ها و فضای سبز جایگزین بخشی از کارکردهای تفریحی خانواده روابط همسایگی و محلی، بازار و … شده است. 2- کارکرد بهداشتی: پارک‌ها و فضای سبز را می‌توان در زمره مراکز تأمین‌کننده بهداشت و جان و روان افراد دانست. نقش گسترده فضای سبز در تمرکز اعصاب بر کسی پوشیده است. 3- کارکرد ارتباطی: پارک‌ها زمینه‌ساز روابط نانوشته سازمان‌یافته‌ای هستند که با توجه به نیازهای اقشار مختلف اجتماعی شکل می‌گیرد و دوام می‌یابد. 4- کارکرد آموزشی: بازی و سرگرمی در آموزش‌وپرورش جسم و ذهن کودکان سهم مؤثری دارد. پارک‌ها هرچند وسایل بازی اندکی دارند، زمینه کسب مهارت و خلاقیت را برای کودکان فراهم می‌سازند. 5- کارکرد خریدوفروش: به‌رغم اينکه پارک‌ها جایگاه گردش و آرامش هستند به دلیل حضور گسترده مردم در آن‌ها جای مناسب و پررونقی برای عرضه کالاهای مختلف موردنیاز گردشگران هستند.

اثرات روحی و روانی فضای سبز بر کیفیت زندگی شهری

فطرت انسان به‌گونه‌ای آفریده‌شده است که توانایی‌های بسیاری دارد و این توانایی‌ها بدون ارتباط با زیبایی‏های طبیعی که در زندگی شهری که همان فضاهای سبز می‌باشند به افسردگی و خمودی می‌گراید و بالطبع در پرتو بهره‌مندی از فضای سبز خلاقیت‌های انسان شکوفه می‌گردد و انسان راه تکامل را در زندگی خود می‌پیماید. اگرچه بیشتر شهروندان مقیم شهر از مزایا و تأثیرات غیرمستقیم فضاهای سبز بر زندگی خودآگاه نیستند اما این تأثیر و کنش متقابل میان برخورداری از فضای سبز و عدم برخورداری از آن بر زندگی آن‌ها توسط پژوهش‌های گوناگونی به اثبات رسیده می‌باشد.

کارکرد اقتصادی فضای سبز

فضای سبز به‌ویژه کاشت صحیح درختان می‌تواند بر روی مصرف انرژی در ساختمان‌ها تأثیر قابل‌ملاحظه‌ای بگذارد. هزینه گرم کردن يا خنک کردن ساختمان‌ها در صورت کاربرد درست درختان کاهش می‌یابد. درختان باعث جذب ٩ درصد‏ انرژی خورشیدی در تابستان شده و گرمای داخلی ساختمان‌ها را می‌توانند کاهش دهند. اگر درختان در نقاط مناسبی کاشته شوند که سایه انداز آن‌ها نقاط معینی از ساختمان‌ها را بپوشاند به صرفه‏جویی چشمگیری در مصرف سوخت می‌انجامد. به‌عنوان‌مثال آمریکایی‌ها با کاشت درختان در نقاط خاص و استراتژیک در اطراف منازل و ساختمان‌های مسکونی سالانه دو میلیون دلار صرفه‌جویی می‌کنند. در اماکن مسکونی که در مناطق بادگیر قرار دارند، کاشت درختان به‌صورت بادشکن می‌تواند هزینه گرم کردن ساختمان‌ها را کاهش دهد. علاوه بر صرفه‌جویی انرژی به‌وسیله کارکرد مناسب فضای سبز می‌توان با طراحی منحصربه‌فرد فضای سبز همراه با تأثیر اقلیم در ایجاد فضاهای توریستی مناسب با جذب توریست داخلی و خارجی به اقتصاد کشور کمک کرد.

کارکرد ترافیکی فضای سبز

اصول طراحی فضای سبز در معابر شهری

تقاطع‌ها

تقاطع محلی است که در آن دو یا چند مسیر به هم می‌پیوندند و یا از هم عبور می‌کنند. درواقع تقاطع محل تغییر در مسیر سفر است و مکانی است که در آن راننده باید یکی از راه‌های موجود را انتخاب کند. تقاطع‌ها ازجمله مهم‌ترین اجزای شبکه معابر شهری هستند و ظرفیت تقاطع‌ها، جریان ترافیک در بقیه تسهیلات ۴ و سیستم‌های مرتبط را کنترل می‌نمایند.

به‌طورکلی تقاطع‌های هم‌سطح بر اساس نوع کنترل تقاطع به دودسته کلی کنترل بدون چراغ راهنمایی و کنترل با چراغ راهنمایی تقسیم‌بندی می‌شوند.

گذرگاه‌های عابر پیاده

گذرگاه عابر پیاده بخشی است که برای تردد عرضی عابران پیاده در نظر گرفته شده و هدف از ایجاد آن تمرکز عبور عرضی عابران در محل‌های انتخاب‌شده و درنتیجه کاهش تعداد برخورد بین وسایل نقلیه و عابران پیاده است. در منظره آرایی محل عبور عابران پیاده از خیابان‌ها باید توجه داشت که فضای سبز نباید دید رانندگان و عابران را محدود نماید. در فاصله ۶ متری از طرفین گذرهای پیاده، بوته‌ها باید ارتفاعشان زیر ۵۰ سانتیمتر نگهداری شود و شاخه درختان کمتر از ۴ متر نیز باید هرس شوند. فضای دید آزاد در طول مسیر نیز حداقل باید برابر ۶ متر از طرفین گذرگاه عابر پیاده باشد.

ملاحظات عمومی درخت‌کاری در معابر شهری

الف- درتقاطعات دید رانندگان از هر بحث دیگری مهم‌تر است و بنابراین به‌هیچ‌عنوان نباید شاخ و برگ درختان مانع دید رانندگان شود ذکر گردید. همان‌طور که گفته شد در محدوده مثلث دید تقاطع هیچ بوته گیاهی نباید بیشتر از ۶۰ سانتیمتر ارتفاع داشته باشد و شاخ و برگ درختان نیز در محدوده ارتفاعی از ۶۰ سانتیمتر تا ۶ باید هرس شوند.

ب- فضای سبز باید طوری طراحی شود که آب‌های سطحی به‌راحتی زهکشی‏ شوند و آب باران از فضای سبز به درون معبر راه نیابد.

ج- شیرهای آتش‌نشانی نیز نیازمند توجه ویژه‌ای هستند. هیچ‌گونه مانعی بر سر راه دسترسی به تجهیزات آتش‌نشانی نباید وجود داشته باشد و در اطراف آن ایجاد فضای سبز و درختکاری ممنوع است.

د- در کاشت درختان باید به جهت غروب و طلوع خورشید و محلی که سایه درخت در پیاده‌رو ایجاد می‌کند، دقت کرد.

به‌علاوه نباید درخت‌کاری نمای مکان‌های دیدنی را مخدوش کند.

هـ- در هنگام کاشت درختان در کنار جدول سواره‌رو باید باز شدن درب خودروهای پارک شده را نیز در نظر داشت و حداقل باید 1/2 متر فاصله رعایت شود.

و- در معابر شهری حداقل فاصله محدوده منظره آرایی و فضای سبز از بر املاک، به‌اندازه ۳ متر است.

ز- محل کاشت درختان و فاصله آن‌ها در خیابان باید از نظم خاصی برخوردار باشد. در خیابان‌هایی که از مناطق تجاری-مسکونی عبور می‌کنند، درختان را باید در فواصل ۶ تا ۱۲ متری از یکدیگر کاشت تا در صورت عبور عابر از رفوژ توسط رانندگان قابل‌رؤیت باشد. این درختکاری درصورتی‌که در پیاده‌روها در فاصله مناسبی از جدول انجام شود، موجب می‌شود تا در فصل گرما با ایجاد سایه معبر مناسبی برای رهگذران ایجاد شود.

کارکرد بصری و زیباشناختی فضای سبز

دیوار سبز که گاهی نمای سبز، دیوار زیستی، فضای سبز عمودی و يا باغ عمودی نیز نامیده می‌شود، راهی پویا برای ایجاد فضای سبز در سطح عمودی ساختمان است. دیوار سبز درواقع نوعی پوشش گیاهی است که يا مستقیماً بر روی نمای ساختمان می‌روید و یا بر روی سیستم ساختاری مجزایی روییده که می‌تواند مستقل و مجاور دیوار باشد و يا به دیوار متصل باشد. دیوار سبز نمونه خوبی از ترکیب طبیعت و ساختمان است. دیوار سبز به دو گروه تقسیم می‌شود:

1 نمای سبز:

نمای سبز نوعی دیوار سبز است که در آن ساختار ساده‌ای به‌صورت داربست به دیواره بنا متصل شده، به‌عنوان تکیه‌گاهی برای گیاهان خزنده و بالارونده چون مو، پاپیتال و غیره عمل می‌کند. نماهای سبز می‏توانند به نمای ساختمان، نرده و ستون‌ها تکیه کنند و یا خود به‌صورت ساختار مستقل مانند ستون یا نرده احداث شوند. ساختار داربست نمای سبز می‌تواند از جنس‌های مختلفی چون چوب، فلز، شبکه توری، سیم‌های کابلی و غیره باشد. در این نوع دیوار سبز انواع بالارونده‌ها در پای دیوار و در زمین و در صورت نبود امکان در گلدان کاشته شده، توسط داربستی که بر روی دیوار نصب‌شده به‌طرف بالا هدایت می‌شوند.

۲ دیوار زنده:

دیوارهای زنده، ترکیبی از پانل‌هایی با شش گیاهی از پیش کاشته شده‌اند که به‌صورت عمودی و توسط سیستم ساختاری از پیش سبکی، بافاصله به نمای ساختمان نصب‌شده و یا به‌صورت مستقل خود ایستا می‏باشند. اين پانل‌ها می‌توانند از پلاستیک، پلی استایرن، بافت مصنوعی، سفال، فلز و بتن ساخته شوند و طیف وسیعی از گونه‌های گیاهی را دربر می‌گیرند.

نتیجه‌گیری

با توجه به کارکردهای مهم فضای سبز شهری و نقش مهم آن‌ها در توسعه پایدار شهری از این بررسی درمی‌یابیم که درواقع ایجاد فضای سبز مطلوب راه‌حلی برای بسیاری از مشکلات حاد شهری است که علاوه بر ارتقای کیفیت منظر شهر در مقولات زیبایی‌شناسی و ادراک هویت مؤثر می‌باشد که می‌تواند از تخریب اقتصادی و فیزیکی افت کیفیت زندگی، آلودگی، تراکم و کوچ طبقه متوسط از مرکز شهر پیشگیری کند و سرزندگی را به مناطق مرکزی شهر و پیرامون آن آورده و مردم را تشویق به حضور داوطلبانه می‌نماید.

نویسنده مقاله:

رجب محمدی

 دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه یزد

منابع

1. الهیاری، نجف، ‏ دیدگاه اسلام در تاثیر فضای سبز بر روان آدمی رنگ سبز در قرآن و احادیث (بیتا) ماهنامه کشاورز شماره 201 ص 31.
2. ایروانی، محمود، خداپناهی، کریم، روانشناسی احساس و ادراک انتشارات سمت ۱۳۸۱
3. آیین نامه راهنمایی و رانندگی، معاونت حمل و نقل و شهرداری تهران، ۱۳۸۰
4. پاکزاد.، جهانشاه، مبانی نظری و فرآیند طراحی شهری انتشارات شهیدی چاپ اول ۱۳۸۵.
5. خان سفید؛ مهدی، بررسی الگوی پرااکنش فضاهای سبز شهری با رویکرد اکولوژی منظر شهری و رابطه آن با پایداری شهری مورد مطالعه: کلان شهر تهران، ‏۱۳۳۱، سومین همایش ملی فضای سبز و منظر شهری.
6. راهنمای ابزارهای کنترل ترافیك، قسمت سوم، چراغ های راهنمایی، شرکت کنترل ترافیک تهران، ۱۳۸۱.
7. سوندرام، میناتجی. (۲۰۰۶). مترجم: قلمبر دزفولی، راما برنامه فضای سبز شهری به عنوان ابزاری برای دست‏یابی به توسعه پایدار با کمک Gis development.
8. قیابکلی، زهرا، ۱۳۸۹. دیوار سبز گزینه ای جهت کاهش مصرف انرژی. اولین کنفرانس و نمایشگاه مدیریت و بهینه سازی انرژی.
9. صالحی فرد، محمد. علیزاده، سید دانا. (۱۳۸۷) تحلیلی بر ابعاد اجتماعی روانشناختی فضاهای سبز در شهرها.) با رویکرد مدیریت شهری (۱۳۳۱، فصلنامه مدیریت شهری؛ شماره ۲۱. ص ۱۳ -۳۱)
10. کوکبی؛ افشین. (۱۳۸۶) معیارهای ارزیابی کیفیت زندگی شهری در مراکز شهری، نشریه هویت شهر سال اول شماره ۱ پاییز و زمستان۱۳۸۶.
11. مجنونیان، هنریک. (۱۳۷۴). مباحثی پیرامون پارک ها، فضای سبز و تفرج گاه ها، سازمان پارک ها و فضای سبز شهر تهران.
12. مظفریان، ولی الله. ۱۳۸۳. درختان و درختچه های ایران. فرهنگ معاصر
13. مظفریان، ولی الله. ۱۳۸6. درختان و درختچه های ایران. فرهنگ معاصر
14. Downtown Urban Design Guidelines, City of Boulder, Colorado. USA 2002
15. Design Guidelines for Metro-Green Kansas City Metro-Green Plan USA 2005
16. Johnston, J. and Newton, J. 2004. Building Green- A guide to using plants on roofs, walls and pavements. Greater London Authority
17. Kohler, M.2008. Green Facades-a view back and some visions. Urban Ecosyst -11:423436
18. Landscape Development Guidelines and Specifications, City of Coachella, USA2000
19. Mass Highway, Chapter 3 Basic Design Controls, USA, 2006. Multnomah County Design Standards, DESIGN AND CONSTRUCTION MANUAL, USA, 2004
20. Perini, K, Ottele, M. Haas, E. M. and Raiteri, R. 2011. Greening the building envelope facade greening and living wall systems. Open Journal of Ecology. Vo. 1 No. 1, 8-1