درخت گیلاس جنگلی درختی مناسب برای ترمیم جنگل‌های هیرکانی
درخت گیلاس جنگلی، گونه کمیاب، باارزش و بومی جنگل‌های شمال است که به اعتقاد کارشناسان به لحاظ ژنتیکی نیاز به تحقیقات، پژوهش و حفاظت دارد درخت گیلاس جنگلی یا آلوکک 47 صدم درصد تعداد و یک‌دهم درصد حجم درختان جنگل‌های شمال ایران را تشکیل می‌دهد.
این درخت که به آن عقیق جنگل‌های شمال می‌گویند به‌طور پراکنده و به تعداد کم در سرتاسر جنگل‌های شمال از میان‌بند تا بالا بند دیده می‌شود و نوع جنگلی گیلاس خوراکی محسوب می‌گردد. تعداد کم درخت گیلاس جنگلی باارزش و مصرف فراوان آن توسط روستاییان درگذشته باعث شده است جنگل شناسان همواره توصیه‌هایی برای حفظ آن مطرح کنند. ازجمله این‌که تا حد امکان از قطع آن خودداری شود و درختانی که مزاحم رشد مناسب درخت گیلاس جنگلی هستند قطع شوند تا این درخت بهتر بتواند شاخ و برگ بگستراند.
موضوع دیگر این‌که چنین درختان کمیاب ازنظر ژنتیکی ارزش وافری دارند و نگهداری از نمونه بذر آنها اولویت بیشتری دارد، بخصوص که شناخت زیادی از ساختار ژنتیکی این‌گونه وجود ندارد و باید تحقیقاتی در این زمینه انجام شود.
محمدرضا مروی مهاجر استاد منابع طبیعی دانشگاه تهران درباره جایگاه جهانی گیلاس جنگلی می‌گوید: این درخت به همراه درختانی همچون راش، بلوط، ممرز، پلت، نارون، توسکا، نمدار و زبان‌گنجشک از درختان شاخص جنگل‌های سبز تابستانی یا جنگل‌های پهن‌برگ خزان کننده محسوب می‌شود.
وی در گفت‌وگو با ایرنا افزود: درخت گیلاس جنگلی از گونه‌های باارزش و بومی جنگل‌های شمال ایران است و باید در تبدیل جنگل‌های مخروبه به جنگل‌های پایدار با روش‌های طبیعی یا مصنوعی (بذرکاری و نهال‌کاری) از آن استفاده شود.
مروی مهاجر خاطرنشان کرد: روستانشینان کنار و داخل جنگل با استفاده‌های مخصوص از قسمت‌های مختلف درختان جنگلی در مواردی باعث تخریب و نابودی بعضی از درختان در جنگل شده‌اند ازجمله با استفاده از پوست تنه درخت گیلاس برای ساخت سبد یا کندوی زنبورعسل، آسیب زیادی به این‌گونه وارد شده است به‌گونه‌ای که اکنون گیلاس‌های قطور به تعداد کمی در شمال دیده می‌شود.
وی البته به این نکته هم اشاره می‌کند که عمل گرده‌افشانی اکثر درختانی که گل‌های نر و ماده آنها در کنار هم هستند مانند گیلاس جنگلی به کمک حشرات ازجمله زنبورعسل انجام می‌شود.
استاد جنگل‌شناسی دانشگاه تهران ادامه داد: رشد ارتفاعی این درخت حداکثر به 25 متر می‌رسد و حساسیت متوسطی در برابر صاعقه‌زدگی دارد و جزو درختان آغاز بهاره جنگل‌های شمال محسوب می‌شود یعنی در ابتدای بهار گل می‌دهد.
مروی مهاجر اضافه کرد: گیلاس جنگلی همچون بلوط و راش و بارانک، بذر درشتی دارد و پرندگان یکی از عوامل مهم در انتشار بذر درختان جنگلی به‌خصوص گونه‌های با بذر درشت هستند.
وی درباره تکثیر گیلاس جنگلی یادآور شد: به دلیل داشتن همین بذر درشت، این‌گونه برای بذرکاری مناسب است زیرا اگر بذرکاری نتیجه مثبت بدهد نه‌تنها باعث استقرار طبیعی نهال‌ها در محل نهال‌کاری می‌شود بلکه این کار ازنظر اقتصادی ارزان‌تر و بهتر از نهال‌کاری است.
استاد منابع طبیعی دانشگاه تهران با بیان این‌که مراحل تحول و تکامل جنگل شامل جنگل پیشرو یا پیشاهنگ و جنگل بینابین و جنگل نهایی است، گفت: درخت گیلاس جنگلی از مهم‌ترین گونه‌های مناسب جنگل‌های پیشرو است.
وی تأکید کرد: پهن‌برگان را جز در موارد استثنایی هرس نمی‌کنند و صنوبر و گیلاس جنگلی و گردو جزو گونه‌هایی هستند که می‌توان عمل هرس را در آنها اجرا کرد.
با توجه به اهمیت درخت گیلاس جنگلی در شمال کشور و ترجیح دادن این‌گونه به بسیاری از گونه‌های دیگر، این سؤال پیش می‌آید که آیا این مقدار امتیاز قائل شدن برای گیلاس جنگلی که حتی برای پایه‌های به‌ظاهر نامرغوب و کج‌ومعوج آن اعمال می‌شود، صحیح است یا نه.
محمدعلی هدایتی مدیرکل سابق دفتر جنگل‌کاری و پارک‌های جنگلی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، دراین‌باره می‌گوید: کج‌ومعوج بودن دلیل نامرغوبی نیست زیرا این‌گونه ازنظر ژنتیکی ناشناخته است و اگر همین پایه‌ها را هم نگه داریم بهتر است، زیرا ممکن است ازنظر ژنتیکی مقاوم باشند.
وی در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا بیان داشت: همان‌گونه که در برخی از مناطق البرز مرکزی و خارج از محدوده جنگل‌های شمال، درختانی از انواع موجود در جنگل‌های شمال دیده می‌شود که نشان می‌دهد درختانی مقاوم هستند و توانسته‌اند خود را با شرایط نامساعد آن مناطق سازگار کنند.
به گفته هدایتی تا چند دهه قبل در شمال کشور با خالی کردن تنه درختان، کندوهایی لوله‌ای شکل می‌ساختند و در طرفین آن درپوش می‌گذاشتند و برای جلوگیری از نفوذ آب، پوست گیلاس را که به‌راحتی از تنه جدا می‌شود، به‌جای پوشش کندو استفاده می‌کردند.
ا ین جنگل شناس ادامه می‌دهد: همچنین از الیاف تنه درخت گیلاس جنگلی، مانند سیم ظرف‌شویی‌های امروزی برای تمیز کردن ظروف غذا استفاده می‌کردند.
وی درباره میوه گیلاس جنگلی تصریح کرد: میوه آن تا حدی شبیه گیلاس خوراکی ولی قدری تلخ‌تر است و درگذشته روستاییان از آن استفاده می‌کردند ولی الآن کمتر استفاده می‌شود اما از منابع ارزشمند غذایی پرندگان جنگل محسوب می‌گردد که در حفظ تنوع زیستی نقش مهمی دارد.
مدیرکل سابق دفتر جنگل‌کاری و پارک‌های جنگلی سازمان جنگل‌ها خاطرنشان کرد: برای ازدیاد این درخت، نهال‌کاری و بذرکاری آن توصیه می‌شود ولی چون گونه‌ای انفرادی است و تشکیل جامعه نمی‌دهد باید در جنگل‌کاری به این نکته توجه شود.
هدایتی اضافه کرد: با این‌که بذرکاری ارزان‌تر از کاشت نهال است، نهال‌کاری در شمال کشور بیشتر رواج دارد زیرا ما درباره بذرکاری با گیلاس جنگلی اطلاعات کافی نداریم و باید در این زمینه تحقیقات لازم انجام شود.
گیلاس جنگلی از گونه‌هایی است که هنوز پژوهش‌های کافی درباره‌اش انجام نشده و اطلاعات ما درباره آن کافی نیست، بنابراین شایسته است تا روشن شدن جزئیات بیشتر از سرشت این درخت، برای حفظ آن احتیاط لازم به کار گرفته شود.
یوسف گرجی بحری پژوهشگر مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان مازندران ـ نوشهر به ایرنا گفت: ازنظر ژنتیکی جای بررسی دارد که آیا گیلاس‌های خوراکی فعلی از این گیلاس منشأ گرفته است یا نه.
وی افزود: همه گونه‌های گیاهی و چوبی در جنگل‌های شمال کشور ارزشمندند، برای مثال ممرز به دلیل فراوانی، کمتر آسیب‌پذیر است و از این نظر، مثل گیلاس جنگلی نیست.
گرجی بحری اظهار داشت: درختان کمیاب در معرض خطر هستند و کم بودن تعداد باعث می‌شود بیشتر در معرض نابودی باشند، بنابراین سیب جنگلی و گلابی جنگلی نیز وضعیتی مثل گیلاس جنگلی دارند.
این پژوهشگر تصریح کرد: این‌گونه‌های جنگلی ذخایر ژنتیکی محسوب می‌شوند زیرا در رقابت با گونه‌های دیگر، دارای رویشگاه‌های ویژه‌ای هستند و فقط در مکان‌های خاصی می‌رویند.
وی با بیان این‌که گیلاس جنگلی درختی نورپسند و نیازمند خاک کمابیش غنی است، گفت: این درخت درمجموع، گونه‌ای انفرادی است و به‌طور اجتماعی دیده نمی‌شود و چون چوب خوش‌نقشی دارد درگذشته خیلی قطع‌شده است.
پژوهشگر مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان مازندران یادآور شد: با تغییر اقلیم ممکن است برخی از گونه‌ها از بین بروند و باید بذر آنها را داشته باشیم و گیلاس جنگلی نیز جزو همین‌گونه هاست.
گیلاس جنگلی یا به قول مازندرانی‌ها هلی استفاده‌های صنعتی هم دارد و ازنظر ژنتیکی نیز گونه‌ای شاخص در جنگل‌های شمال بوده و نیاز به حفاظت دارد.
در جنگل‌های 8/1 میلیون هکتاری شمال کشور 90 گونه درختی و 211 گونه درختچه‌ای وجود دارد.