آشکارسازی گرمایش جهانی در منطقه زاگرس میانی و ارتباط آن با پهنای حلقه‌های رویشی درخت ارس

مریم علیپور فرد

Email: Maryam.alipoor.fard@gmail.com

محمود رایینی، کامبیز پورطهماسی، حجت اله شکری سنجابی

Email: raeini@yahoo.com, kambizpourtahmasi@yahoo.com, h_sanjabi@yahoo.com

چکیده

گونه‌ی درختی ارس یکی از مهم‌ترین گونه‌ها در مطالعات گاه‌شناسی درختی (Dendrochronology) است، که می‌توان ‏ از آن برای مطالعات اقلیم‌شناسی درختی (Dendroclimatology) نیز استفاده کرد. در این مطالعه با توجه به اهمیت درختان ارس، ذخیره‌گاه جنگلی ارس کیگوران در استان لرستان موردبررسی قرار گرفت. در اين رویشگاه از درختان سالم و سرپایی که ویژگی‌های اولیه برای مطالعات گاه‌شناسی را داشتند نمونه‌برداری شد. نمونه‌ها با استفاده از یک مته سال‌سنج از درختان گرفته شد، پهنای حلقه‌های رویش اندازه‌گیری و پس از بررسی سری‌های زمانی حلقه‌های رویشی، نتایج با اطلاعات اقلیمی طولانی مدت ایستگاه سینوپتیک خرم‌آباد از سال ۱۹۵۱ تا ۲۰۱۴ مقایسه شدند، کهن‌سال‌ترین درخت مورداستفاده در این مطالعه ۳۷۵ سال سن داشت. نتایج نشان داد که همراه با آغاز گرمایش جهانی از سال ۱۹۸۰ میانگین، کمینه و بيشینه دمای بارندگی هیچ‌گونه روند افزایشی یا کاهشی را برای دوره‌ی موردمطالعه نشان نداد. بررسی حلقه‌های رویشی برخی از درختان ارس منطقه کیگوران، افزایش پهنای حلقه‌های رویش را از سال‌های ۱۹۸۰ به بعد نشان داد که به نظر می‌رسد این افزايش پهنا در اثر وقوع پدیده‌ی گرمایش جهانی باشد. البته بررسی دقیق‌تر اين موضوع نیازمند مطالعات گسترده‌تر در این زمینه است. با توجه به اهمیت این‌گونه، بخصوص درزمینه‌ی بازسازی داده‌های اقلیمی گذشته، ضروری است که اين ذخیره‌گاه موردحمایت بیش‌ازپیش مسئولان

قرار گیرد.

کلمات کلیدی: ارس، گاه‌شناسی، گرمایش جهانی

مقدمه مقاله پهنای درخت ارس و گرمایش زمین

تغییر اقلیم در عصر حاضر به‌عنوان مهم‌ترین تهدید برای توسعه پایدار مطرح است، که به کشاورزی، منابع طبیعی، منابع پایه، محیط‌زیست و غیره آسیب می‌رساند. گرمایش فراگیر سبب تغییرات گسترده در جهان شده است. برای نمونه اثرات آن بر بوم‌سامانه‌های زیستی تبت، زندگی میلیون‌ها نفر از مردم را تهدید می‌کند [13]. سرچشمه رودخانه یانگ تسه در فلات تبت به‌عنوان منبع آب مورداستفاده‌ی میلیاردها چینی به علت عقب‌نشینی یخچال‌های طبیعی با زوال خاک رویاروی شده است [6].

تأثیرات تغییرات اقلیم بر عرصه‌های منابع طبیعی به‌ویژه محیط‌زیست بسیار پیچیده و متعدد است. بسیاری از این پيامدها تاکنون توسط بشر لمس گردیده و شناخته شده می‌باشند و بسیاری دیگر از این تبعات ناشناخته باقی‌مانده است. علاوه بر اثرات مخرب این پدیده در ایجاد خشک‌سالی‌ها، این نوسانات، موجب طغیان جانوران، حشرات و آفات به برخی از سرزمین‌ها شده است که سیر قهقرایی محیط‌زیست را به دنبال داشته است. نمونه اين امر را می‌توان در جنگل‌های بلوط زاگرس مشاهده کرد. احتمال می‌رود که در اثر تغییرات اقلیمی به دلیل افزايش محدودیت‌ها، سازگاری گونه‌های گیاهی و جانوری در اکوسیستم‌ها تغییر کرده و نیز با افزایش شیوع گونه‌های مهاجم، افزایش خطر انقراض گونه‌های آسیب‌پذیر و نابودی زیستگاه‌ها، تنوع زیستی اکوسیستم‌ها تغییر یابد.

لذا ضروری است که امروزه یک‌چشم انداز وسیع به موضوع تغییر اقلیم در طولانی‌مدت داشته باشیم. سوابق

آب‌وهوایی طولانی‌مدت برای درک بهتر تغییرات اقلیم الزامی است، اما کمبود یا فقدان این اطلاعات در برخی نقاط مشکلاتی را ایجاد کرده است.

حلقه‌های درخت، هسته‌های یخ و همچنین رسوبات دریاچه‌ها نقش مهمی در درک گذشته‌ی آب‌وهوایی دارند. بااین‌حال تعداد کمی بازسازی تا به امروز در ایران و منطقه موردمطالعه انجام شده است، این در حالی است که جنگل‌های با ارتفاع بالا و مناسبی در دسترس هستند.

یکی از روش‌های مطالعه روند تغییرات اقلیمی گذشته، بررسی‌های گاه‌شناسی درختی است. دانش مطالعه اقلیم گذشته از روی حلقه‌های رویشی، اقلیم‌شناسی درختی خوانده می‌شود که یکی از شاخه‌های علم گاه‌شناسی درختی است. حلقه‌های درخت در بسیاری از موارد برای نشان دادن جنبه‌های گوناگون آب‌وهوای گذشته مورداستفاده قرار می‌گيرند.

گیو و همکاران (۲۰۰۷) در یک مقاله تحت عنوان «رشد درختان در ۴۰۰ سال گذشته در پاسخ به گرمایش آب‌وهوا در شمال شرق فلات تبت» پس از بازسازی ۴۲۵ ساله آب‌وهوا با استفاده از حلقه‌های رویشی درخت ارس به این نتیجه رسیدند که تغییرات دمایی رخ‌داده برای بیش از چهار قرن گذشته حداقل بوده است، تا اینکه این تغییرات با شروع گرمایش جهانی در سال ۱۹۴۱ رو به افزایش نهاد. آن‌ها نشان دادند که در طول ۵۰ سال گذشته از سال ۱۹۴۱ تا 1990 حداقل درجه حرارت در زمستان 5/2 درجه سانتی‌گراد افزایش‌یافته است، درنتیجه بیان کردند که این درجه از گرمایش نسبت به ۴۰۰ سال گذشته، حساسیت بالای شرق فلات تبت را نسبت به گرمایش جهانی نشان می‌دهد [9].

همچنین جونز و همکاران (1۹۹۸) و مان و همکاران (۱۹۹۸)، به بازسازی درجه حرارت گذشته با استفاده از

حلقه‌های درخت برای بیش از هزاران سال را در هر دو منطقه شمالی و کل نیمکره شمالی پرداختند و بیان کردند که گرم شدن آب‌وهوا در طول ۱۰۰ سال گذشته بی‌سابقه بوده است. [11] و [12]

درجه حرارت‌های فصلی یا سالانه معمولاً به کمک نماینده‌های آب‌وهوا مثل حلقه‌های درخت بازسازی می‏شوند. بااین‌حال تجزیه‌وتحلیل حداقل و حداکثر دمای اندازه‌گیری شده در ایستگاه‌ها نشان می‌دهد که نتایج گرمایش مشاهده‌شده عمدتاً از افزایش حداقل دمای روزانه همراه با افزایش حداکثر دمای روزانه است [7].

اسپر و همکاران (۱۹۹۵) به مطالعه‌ی درخت ارس در منطقه قرقوروم پاکستان پرداختند، آن‌ها توانستند

کرنولوژی بالغ بر ۱۰۰۰ سال را برای منطقه مذکور پایه‌ریزی کنند نتایج حاصل از اين تحقیق نشان داد که نوسانات رویش درختان ارس در منطقه موردمطالعه حاکی از وجود اطلاعات ارزشمند اقلیمی در آن‌ها است. این مسئله را به‌عنوان نمونه می‌توان در اطراف سال ۱۸۵۰ مشاهده کرد که با وقوع توسعه یخچال‌ها در منطقه مصادف بوده است [8].

لیانگ و همکاران (۲۰۰۸) متوسط حداقل دمای تابستان (ژوئن تا آگوست) برای ۳۹۷ سال گذشته را بر اساس

حلقه‌های درخت در منطقه رودخانه یانگ تسه بازسازی کردند. این بازسازی تغییرات اقلیمی ناگهانی اخیر را با موفقیت ثبت کرد و به طور کلی با بازسازی دما در فلات تبت در زمانبدی‌های ده ساله موافق بود [11].

در ايران نیز پورطهماسی (۱۳۸۰) برای اولین بار مطالعات گاه‌شناسی درختی را در سه منطقه پراکنش طبیعی

ارس ایران انجام داد [2].

بنابراین می‌توان گفت حفظ گونه‌های ارزشمند جنگلی همچون ارس که گنجینه‌ی ارزشمندی از اطلاعات آب‌وهوایی گذشته را در خود نگه می‌دارند، ضروری است.

بنابراین لازم است مطالعات وسیعی در مورد جنگل‌ها و مراتع به خصوص جنگل‌های در حال انقراض صورت

گیرد و در صورت مشاهده هر گونه دلیل دال بر نابودی جنگل‌ها برای جلوگیری از این واقعه اقدامات لازم صورت گیرد.

گونه‌ی ارس به‌عنوان یک گونه مقاوم و دیر زیست شناخته شده است، ارزش این چوب نه تنها به دلیل استقامت و پایداری آن، بلکه به دلیل ترکیبات معطر فراوانی است که در آن‌ها وجود داشته و آن را در برابر صدمات ثانویه از جمله حمله آفات و موریانه حفاظت می‌نماید. طی ده سال تحقیق در ارسستان‌های ایران بارها خانه‌های روستایی مشاهده شد که چوب سقف آن‌ها از یک نسل تا چند نسل به ارث رسیده است، شاهد زنده‌تر و قدیمی‌تر این مدعا سقف کاخ آپادنا و یا قطعات ارس کار گذاشته در ساروج‌های برج الموت قزوین و سقف بعضی از بناهای قدیمی اصفهان است؛ بنابراین‌گونه‏ی ارس به دلیل استقامت و سازگاری با شرایط سخت رشد، یکی از گونه‌های مهم جهت مطالعات گاه‌شناسی، بازسازی‏های اقلیمی و بیان گذشته اقلیمی هر منطقه است [3].

امروزه شاهد نابودی و زوال اين گونه درختی ارزشمند در برخی نقاط کشور به خصوص در جنگل‌های زاگرس میانی هستیم به نحوی که در برخی نواحی فقط کنده‌های قدیمی باقیمانده‌ی ارس معرف رویشگاه طبیعی آن است [3]؛ اما چه عواملی باعث بروز چنین وضعیتی در ارسستان‌های ایران شده است؟ دلایل انقراض این‌گونه را می‌توان به عوامل انسانی و محیطی و یا عوامل اقلیمی ربط داد. نظر به اینکه دلایل انسانی و محیطی شامل قطع کردن سرشاخه‌ها، چرای بی رویه دام، استفاده از تنه مقاوم این درخت برای ساخت و ساز و غیره جز عوامل غیرقابل انکار در انقراض این‌گونه‌ی مهم می‌باشند، در اين تحقیق تاثیر عوامل اقلیمی بر انقراض این‌گونه‌ی جنگلی منطقه زاگرس میانی بررسی می‏شود. لذا اين تحقیق به بررسی وضعیت جنگل‌های ارس منطقه زاگرس میانی و خطر رو به انقراض بودن اين گونه، بیان تغییرات آب‌وهوایی در طولانی مدت و ارتباط بین اين تغییرات و حلقه‌های رویشی درخت ارس و همچنین ارتباط آن با گرمايش جهانی می‌پردازد.

مواد و روش‌ها

منطقه موردمطالعه، ذخیره‌گاه جنگلی کیگوران است که گونه کهنسال ارس را موردحمایت قرار داده است. این ذخیره‌گاه (شکل شماره ۱) در ۷۰ کیلومتری جنوب شهرستان الیگودرز در دامنه‌ی ارتفاعات سرسبز قالی کوه قرار دارد.

شکل ۱: موقعیت منطقه موردمطالعه

گونه‌ی اصلی این ذخیره‌گاه ارس (سرو کوهی) بنام محلی «اورس» بوده و گونه‌های همراه شامل بلوط ایرانی، کیکم (زبان گنجشک) و غیره می‌باشند. از ویژگی‌های برجسته این جنس می‌توان به حساس بودن آن در مقابل تغییرات زیست محیطی اشاره کرد. گونه‌ی درختی ارس در اقلیم کوهستانی و سرد می‌روید اين گونه در حدود ارتفاعی 3500-750 تشکیل جامعه داده‌اند که در عرض‌های جغرافیایی مختلف متفاوت است و در عرض‌های پایین‌تر خود را به ارتفاعات بالاتر می‌کشاند. درختانی از این جنس که در ارتفاعات بالا رویش می‌یابند بسیار مناسب برای مطالعات حلقه‌های رویش می‌باشند. خصوصا برای مطالعه‌ی اثرات اقلیم، چرا که در ارتفاعات بالا، این جنس پاسخ‌های بسیار خوبی به نوسانات اقلیم داده و اثرات آن را به خوبی می‌توان در پهنای حلقه‌های رویشی آن ملاحضه کرد [2].

طول جغرافیایی منطقه موردمطالعه از  تا  و عرض جغرافیایی آن از  تا  است.

ارس‌های این رویشگاه تا ارتفاعی حدود ۳۱۰۰ متر رویش داشتند ولی به علت صخره‌ای بودن و سخت‌گذر بودن مسیر تنها امکان نمون‌برداری درختان تا ارتفاع ۲۶۵۰ متر وجود داشت، درختان موردمطالعه در محدوده‌ی ارتفاعی ۲۴۰۰ تا ۲۶۵۰ قرار داشتند.

نمونه‌ها با استفاده از یک مته سال‌سنج از درختان سرپا و کهنسالی که حداقل خشکیدگی سرشاخه‌ها و شکستگی را داشتند گرفته شد و پس از آن محل نمونه‌برداری با چسب باغبانی پر شد.

در مطالعات گاه‌شناسی توصیه می‌شود که برای انجام مطالعات دقیق‌تر از هر درخت دو نمونه گرفته شود بخصوص در گونه‌ی پیچیده‌ای همچون ارس که احتمال وجود حلقه‌های کاذب و حلقه‌های گمشده در آن زیاد است. لذا در اين مطالعه نیز سعی شد حداقل از هر درخت دو نمونه گرفته شود ولی به علت شیب‌دار بودن و سنگلاخی بودن منطقه امکان برداشت دو نمونه در برخی از درختان وجود نداشت لذا در بعضی از درختان تنها به یک نمونه بسنده شد.

نمونه‌ها به آزمایشگاه انتقال داده شد و پس از آماده‌سازی سطح نمونه‌ها پهنای حلقه‌ها با استفاده از دستگاه LINTAB با دقت 01/0 میلیمتر اندازه‌گیری شد. پس از پایان اندازه‌گیری، اطلاعات در برنامه تحلیل سری‌های زمانی TSAP موردبررسی قرار گرفت. این برنامه طول سری زمانی را مشخص نموده و امکان بسیاری از مقایسه‌های آماری را فراهم می‌آورد.

فراوانی حلقه‌های گمشده و حلقه‌های کاذب کار تطابق زمانی در این جنس را دشوار می‌کند؛ بنابراین در اين بخش باید با حساسیت بالایی عمل کرد. برای انجام عمل تطابق زمانی ابتدا سری‌های زمانی مربوط به نمونه‌های یک درخت و پس از آن سری زمانی هر درخت با درخت دیگر مورد تطابق قرار گرفت. در نهایت حلقه‌های کاذب و گمشده هر درخت شناسایی شد و با داده‌های اقلیمی منطقه مورد مقایسه قرار گرفت.

 از آنجایی که در اطراف منطقه حفاظت شده کیگوران ایستگاهی با طول دروه آماری بلند مدت وجود نداشت، اطلاعات ۶۰ ساله‌ی ایستگاه سینوپتیک خرم آباد موردبررسی قرار گرفت. با فرض اینکه تغییر اقلیم یک پدیده جهانی است و مختص به یک منطقه و مکان خاص نمی‌باشد نتایج بررسی داده‌های این ایستگاه به منطقه موردمطالعه تعمیم داده شد.

نتایج و بحث

از بین درختان نمونه‌برداری شده چهار درخت با شماره کدهای kj9, kj5, kj12, kj1 موردبررسی قرارگرفتند، مشخصات این درختان در جدول ۱ آورده شده است. نمودار مربوط به پهنای حلقه‌های رویشی این درختان در شکل ۲ نشان داده شده است.

جدول شماره ۱. مشخصات نمونه های موردمطالعه از درخت ارس

نمودار پهنای حلقه‌های رویشی درخت ارس

شکل ۳. نمودار پهنای حلقه‌های رویشی درختان ارس منطقه کیگوران – لرستان

بین رشد حلقه‌های سالیانه و رخدادهای اقلیمی روابط مستقیمی وجود دارد. مخصوصا دما و بارندگی از فاکتورهای مهمی هستند که روی رشد حلقه‌های ساليانه مستقیما تاثیر می‌گذارند. این اثرات اقلیم به صورت محدودکردن دوره‌ی رویش و اثر بر رویش شعاعی انعکاس می‌یابند [2].

داده‌های ماهانه میانگین، کمینه و بیشینه دما و میانگین بارش ایستگاه سینوپتیک خرم‌آباد با طول دوره‌ی آماری بلند مدت از سازمان هواشناسی دریافت گردید تا شرایط آب‌وهوایی منطقه مورد ارزیابی قرار گیرد، طول دوره‌ی آماری این ایستگاه ۶۰ ساله از سال 2014-1951 است (شکل ۳)، پس از انجام آزمون‌های همگنی و آزمون نرمالیته نتیجه شد که داده‌های اين ایستگاه نرمال است. لذا روش پارامتریک همبستگی پیرسون برای بررسی روند داده‌های این ایستگاه بکار گرفته شد. نتایج نشان داد که پارامترهای میانگین دما، کمینه و بيشینه دمای سالانه در دوره آماری 2013-1982 روند افزایشی بسیار معنی‌داری را نشان می‌دهند که مقدار این ضرایب همبستگی به ترتیب 78/0، 81/0، 62/0 است. ولی اطلاعات بارش این ایستگاه روند خاصی را نشان نداد.

شکل ۳. میانگین بيشینه دما (a)، میانگین دمای سالانه (b)، میانگین کمینه دما (C). ایستگاه سینوپتیک خرم آباد دوره آماری 2013-1951

 از مقایسه این نمودار با ميانگین دمای جهانی (شکل ۴) می‌توان نتیجه گرفت دمای ایستگاه موردبررسی از سال 1981 همسو با گرمایش جهانی در حال افزایش است، بنابراین می‌توان گفت در منطقه موردبررسی پدیده‌ی تغییر اقلیم رخ‌داده است.

شکل ۴: میانگین دمای جهانی

درختان در هر سال حلقه‌های با پهنای متفاوت تولید کرده که شکل گیری و پهنای حلقه‌ها در داخل محیطی که شکل می‌گیرند از حرارت و بارندگی آن متاثر می‌شوند [1].

افزایش دما همراه با فراهم بودن رطوبت مورد نیاز شرایط مناسبی را برای رشد درختان فراهم می‌کند. درنتیجه درختان چنین مناطقی در هر سال حلقه‌های پهن‌تری تولید می‌کنند؛ بنابراین می‌توان گفت در دوره‌هایی که افزایش دما داریم در صورت وجود بارندگی مناسب حلقه‌ها پهن‌تر خواهند بود. طبق بررسی‌های صورت گرفته در منطقه. در مقابل روند افزایشی دما روند خاصی برای بارندگی مشاهده نشد. پس به نظر می‌رسد یکی از دلایل افزایش پهنای حلقه‌های رویشی درختان ارس منطقه افزایش دما در سال‌های اخیر است. اين روند افزایشی برای هر دو پارامتر میانگین دمای سالانه و پهنای حلقه‌های رویشی از سال ۱۹۸۰ به بعد در نمودار شکل ۵ نشان داده شده است.

شکل ۵: مقایسه پهنای حلقه‌های روبشی درخت ارس (a) و داده‌های مشاهداتی میانگین دمای سالانه (b)

نتایج مطالعات آرچامبولوت و برژرون (1۹۹۹) تاثیرپذیری مثبت حلقه‌های درختان سروخمره‌ای از حداقل دمای ماه‌های ژوئن و جولای و بارندگی ژوئن را نشان داد. دمای هوای بالا در ماه آوریل، باعث شده درختان زودتر دوره فصل رویشی خود را شروع کرده و بدین ترتیب حلقه‌های سالینه پهن نیز شکل گرفته است [4]. همچنین کوک و کل (۱۹۹۱) طول مدت فصل رویشی گونه های گیاهی را افزایش دمای هوا در فصول سرد دانسته که سبب شروع زود هنگام فعالیت فتوسنتزی می‌شود [5].

گونه ارس در ایران از لحاظ وسعت پراکنش طبیعی، شاید بعد از بنه رتبه دوم را در میان گونه‌های درختی دارا باشد. این‌گونه تا جایی در مرز جنگل‌ها و مراتع قرار می گیرد که هیچ گونه چوبی دیگری قادر به استقرار در اين نواحی نباشد. دغدغه‌های از بین رفتن درختان ارس بدون شک تمام علاقه مندان به طبیعت ایران را در برگرفته است این‌گونه ارزشمند که در سخت‌ترین شرایط رویشی با تلاش زیاد، خویش را پایدار و پویا می‌نماياند، دیر زمانی است که تحت فشارهای شدید قرار گرفته است [2].

نتیجه گیری

بررسی پیشامدهای محیطی گذشته از روی حلقه‌های رویشی، یکی از روش‌های ناویرانگر محسوب می‌شود که نیازی به برش و تهیه دیسک از درختان نیست. گونه‌ی درختی ارس نیز به علت بالا بودن سن و همچنین قابلیت تحمل سخت‌ترین شرایط زیست‌محیطی از جمله گونه‌های مناسب برای این بررسی‌ها است. مطالعه‌ی اثر فاکتورهای اقلیمی بر روی رشد شعاعی تعدادی از درختان ارس منطقه محافظت شده‌ی کیگوران، نشان داد که همراه با روند افزایشی میانگین دمای سالانه در دوره‌ی آماری ۱۹۸۱ تا ۲۰۱۴ پهنای حلقه‌های رویشی این‌گونه‌ی درختی نیز افزایش یافته است. به نظر می‌رسد این افزایش ناشی از وقوع گرمایش جهانیست که امروزه در حال وقوع است البته بیان قطعی این موضوع نیازمند مطالعات وسیع و بررسی دقیق ارتباط بین پهنای حلقه‌های رویشی و پارامترهای اقلیمی است. ذخیره‌گاه جنگلی ارس کیگوران که تنها ذخیره‌گاه ارس در استان لرستان است سال‌هاست مورد حفاظت قرار گرفته است ولی همچنان شاهد نابودی این‌گونه ارزشمند هستیم. لذا انجام تحقیقات بیشتر در راستای حفاطت از این زیستگاه ضروری به نظر می‌رسد.

منابع و مراجع

[1] بالاپور، شمس‌الدین؛ پایان نامه کارشناسی ارشد «بررسی تاثیر فاکتورهای مهم اقلیمی (بارندگی و دما و ترکیب آن‌ها) بر روی حلقه‌های رویشی گونه‌های راش و بلندمازو» ۱۳۸۶.

[۲] پورطهماسی، کامبیز؛ پایان‌نامه دکتری «بررسی کمی و کیفی حلقه‌های رویشی درختان ارس (Juniperus Polycarpos C.Koch) در سه رویشگاه ایران» ۱۳۸۰.

[۳] علی‌احمدکروری، سودابه. خوشنویس، مصطفی. متینی‌زاده، محمد؛ مطالعات جامع جنس ارس در ایران، انتشارات پونه، ۱۳۸۹

[4] Archambault, S. and Bergeron, Y. An 808 year tree ring chronology from the Quebec boreal forest. 9999. Canadian Journal of Forest Research. 88: 674-688.

[5] Cook, E. R. and J. Cole. On predicting the response of forests in eastern North America to future climate change. 9999. Climate Change 99:879-888.

[6] Cyranoski, D. The Long-range forecast. 8005, Nature 438, 875-876

[7] Easterling, D. Horton, B. Jones, P. Peterson, T. Karl, T. Parker, D. Salinger, M. Razuvayev, V. Plummer, V. Jamason, P. Folland, C. Maximum and minimum temperature trends for the globe. 9997. Science 877: 364–367.

[8]Esper, J. Bosshard, A. Schweingruber, F.H. Winiger, M. Tree-rings from the upper timberline in the Karakorum as climatic indicators for the last 9000 years. 9995. Dendrochronologia 93: 79-88.

[9] Gou, Xiaohua. et al. Rapid tree growth with respect to the last 400 years in response to climate warming, northeastern Tibetan Plateau, International Journal of Climatology, Published online 85 January 8007 in Wiley InterScience,8007, pp, 9497–9503.

[90] Jones, PD. Briffa, KR. Barnett, TP. Tett, FSB. High-resolution palaeoclimatic records for the last millennium: interpretation, integration and comparison with general circulation model controlrun temperatures. 9998. Holocene 8(4): 455–479.

[99]Liang, E. Shao, X. Qin, N.Tree-ring based summer temperature reconstraction for the source region of the Yangtze River on the Tibentan Plateau. Global and Planetary Change 69. 8008. 393-380.

[98] Mann, ME. Bradley, RS. Hughes, MK. Global-scale temperature patterns and climate forcing over the past six centuries. 9998. Nature 398: 779–787.

[93] Zheng, D. Yao, T.D. Uplifting of Tibetan Plateau with its environmental effects. 8004, Science Press, Beijing. (in Chinese).